حکمت390نهج البلاغه

دوشنبه15/04/1394

وقال علیه السلام:لِلْمُؤْمِنِ ثَلاَثُ سَاعَات: فَسَاعَةٌ یُنَاجِی فِیهَا رَبَّهُ، وَسَاعَةٌ یَرُمُّ مَعَاشَهُ، وَسَاعَةٌ یُخَلِّی بَیْنَ نَفْسِهِ وَ بَیْنَ لَذَّتِها فِیَما یَحِلُّ وَ یَجْمُلُ. وَلَیْسَ لِلْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ شَاخِصاً إِلاَّ فِی ثَلاَث: مَرَمَّة لِمَعَاش، أَوْ خُطْوَة فِی مَعَاد، أَوْ لَذَّة فِی غَیْرِ مُحَرَّم.

امام علیه السلام فرمود : انسان باایمان ساعات شبانه‌روز خود را به سه بخش تقسیم مى‌کند: قسمتى را صرف مناجات با پروردگارش مى‌کند و قسمت دیگرى را براى ترمیم معاش و کسب و کار زندگى قرار مى‌دهد و قسمت سوم را براى بهره‌گیرى از لذات حلال و دلپسند مى‌گذارد و سزاوار نیست که انسان عاقل حرکتش جز در سه چیز باشد: مرمت معاش، گامى در راه معاد و لذت در غیر حرام

شرح و تفسیر

تقسیم صحیح ساعات شب و روز

امام(علیه السلام) در این گفتار حکیمانه برنامه اى به منظور نظم زندگى پربرکت براى انسان ها، ارائه داده است. نخست مى فرماید: «انسان باایمان ساعات شبانه روز خود را به سه بخش تقسیم مى کند»; (لِلْمُؤْمِنِ ثَلاَثُ سَاعَات). روشن است که منظور از ساعت در اینجا، ساعت مصطلح امروز نیست که عبارت از شصت دقیقه باشد بلکه ساعت به مفهوم لغوى آن است یعنى بخشى از زمان (برحة من الزمان). آنگاه به این تقسیم سه گانه پرداخته، مى فرماید: «قسمتى را صرف مناجات با پروردگارش مى کند و قسمت دیگرى را براى ترمیم معاش و کسب و کار زندگى قرار مى دهد و قسمت سوم را براى بهره گیرى از لذات حلال و دلپسند مى گذارد»; (لِلْمُؤْمِنِ ثَلاَثُ سَاعَات: فَسَاعَةٌ یُنَاجِی فِیهَا رَبَّهُ، وَ سَاعَةٌ یَرُمُّ مَعَاشَهُ، وَسَاعَةٌ یُخَلِّی بَیْنَ نَفْسِهِ وَبَیْنَ لَذَّتِها فِیَما یَحِلُّ وَ یَجْمُلُ). به این ترتیب قسمت مهم و اصلى زندگى همان مناجات با پروردگار است و قسمت دوم که انسان را براى بخش اوّل آماده مى سازد ترمیم معاش و کسب درآمدهاى مادى است به گونه اى که سربار دیگران نباشد و زندگى معقول آبرومندى براى خود تهیه کند. بخش سوم که در واقع کمک به دو بخش اول مى کند این است که به استراحت و تفریح سالم بپردازد تا هم نشاط براى کار پیدا کند و هم براى عبادت و نیز بتواند سلامتى را که شرط انجام بخش اوّل و دوم است براى خود حفظ کند. چه تقسیم جالب و دلپسندى که ضامن سعادت دنیا و آخرت است! بعضى از شارحان از این تقسیمات سه گانه این گونه استفاده کرده اند که باید به هرکدام هشت ساعت را اختصاص داد; کار نباید بیش از هشت ساعت باشد و استراحت و تفریح نیز بیش از این مطلوب نیست و اما مناجات با پروردگار نیز با توجه به مقدمات و آمادگى هایى که جهت آن لازم است (شستوشوى بدن، طهارت لباس، غسل و وضو و نیز رفتن به مسجد و بازگشت از آن و انجام عبادات) هشت ساعت را دربر مى گیرد. البته ممکن است براى عده اى این تقسیم به طور دقیق انجام نشود ولى با مقدارى کم و زیاد تقسیم مزبور صادق است. اما متأسفانه بعضى آن چنان غرق زندگى مادى مى شوند که تقریباً تمام اوقات شب و روز آن ها به آن تعلق مى گیرد و حتى در خواب نیز حساب درآمدها و بدهى ها را انجام مى دهند و به زن و فرزند خود نیز نمى رسند و حتى سلامتى خود را در این راه به خطر مى اندازند. این ها درحقیقت بى نوایانى هستند که براى دیگران زحمت مى کشند، جمع مى کنند و مى گذارند و مى روند. نه خود از آن بهره اى مى گیرند و نه به نیازمندان بهره اى مى دهند. وبه عکس، بعضى کسب و کار را رها کرده و گوشه عزلت اختیار نموده و دائماً مشغول عبادت اند که به یقین آن ها نیز از تعلیمات اسلام دور و با آن بیگانه اند. و گروه سومى غرق لذات و عیاشى و هوسرانى هستند; نه از دنیا خبر دارند و نه از عقبى، اموال بى حسابى از پدر و مادر یا از طرق دیگر به آن ها رسیده و همه چیز را رها کرده و به عیش و نوش پرداخته اند که به یقین آن ها نیز نه عاقبت خوبى در این دنیا دارند و نه آینده اى در آخرت. در بعضى از روایات ساعات شبانه روز به چهار بخش تقسیم شده است. ازجمله در حدیثى از امام موسى بن جعفر(علیه السلام)چنین مى خوانیم: «اجْتَهِدُوا فِى أَنْ یکُونَ زَمَانُکُمْ أَرْبَعَ سَاعَات سَاعَةً لِمُنَاجَاةِ اللَّهِ وَ سَاعَةً لاَِمْرِ الْمَعَاشِ وَ سَاعَةً لِمُعَاشَرَةِ الاِْخْوَانِ وَ الثِّقَاتِ الَّذِینَ یعَرِّفُونَکُمْ عُیوبَکُمْ وَ یخْلِصُونَ لَکُمْ فِى الْبَاطِنِ وَسَاعَةً تَخْلُونَ فِیهَا لِلَذَّاتِکُمْ فِى غَیرِ مُحَرَّم; کوشش کنید که زمان شما به چهار بخش تقسیم شود: بخشى براى مناجات با پروردگار و بخشى براى امر معاش و بخشى براى معاشرت با دوستان و افراد مورد اعتماد که عیوب شما را براى شما بازگو مى کنند و با خلوص باطن به شما خدمت مى نمایند، و بخشى از آن را نیز براى لذات غیر حرام باقى گذارید». و روایات دیگرى نیز به همین مضمون یا قریب به آن از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) نقل شده است. و روشن است که منافاتى بین این تقسیم بندى ها نیست براى این که در تقسیم سه گانه بخشى در بخش دیگر ادغام شده است. در ضمن از این احادیث به خوبى استفاده مى شود که اسلام هیچ گونه مخالفتى با لذات حلال ندارد بلکه بر آن تأکید نموده زیرا همان گونه که در بالا به آن اشاره شد تفریح سالم و لذات حلال، روح را آرامش بخشیده و جسم را سالم مى کند و انسان در پرتو آن مى تواند به بخش هاى مهم زندگى، بهتر برسد. ولى مهم آن است که خط فاصل لذات حلال و حرام روشن گردد و این احادیث بهانه اى براى هوس رانان و عیاشان نگردد. سپس امام(علیه السلام) در بخش دوم این گفتار حکیمانه همان مطلب را به صورت زیباى دیگرى بیان کرده است، مى فرماید: «سزاوار نیست که انسان عاقل حرکتش جز در سه چیز باشد: مرمت معاش، گامى در راه معاد و لذت در غیر حرام»; (وَ لَیْسَ لِلْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ شَاخِصاً إِلاَّ فِی ثَلاَث: مَرَمَّة لِمَعَاش، أَوْ خُطْوَة فِی مَعَاد، أَوْ لَذَّة فِی غَیْرِ مُحَرَّم). جمعى از شارحان نهج البلاغه واژه «شاخص» را در این جا «مسافر» معنا کرده اند که البته یکى از معانى این واژه همین است و به این ترتیب گفته اند: نه تنها انسان در حضر باید اوقات شبانه روز را به سه بخش تقسیم کند بلکه سفرش نیز باید چنین باشد. ولى با توجه به این که واژه شاخص تنها به معناى مسافر نیست بلکه به کسى که براى کارى قیام مى کند نیز اطلاق مى شود ضرورتى ندارد که ذیل این کلام حکمت آمیز را فقط مربوط به زمانى که کسى در حال سفر است بدانیم.